فهیمه نظری: در نیمه‌ی نخست تیرماه ۱۳۵۴ تالیف لغت‌نامه‌ی دهخدا، بزرگ‌ترین فرهنگ فارسی، پس از چهل سال به اتمام رسید – کار چاپ آن نیز یک سال بعد تمام شد. موسسه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا نخستین سازمان در ایران بود که برای تألیف فرهنگ لغت یا واژه‌نامه تاسیس شد. کار این سازمان در دی‌ماه سال ۱۳۲۴ حدود ۳۰ سال پس از آن‌که علامه علی‌اکبر دهخدا طرح تالیف لغت‌نامه را ریخت، با تصویب مجلس شورای ملی، در خانه‌ی شخصی او واقع در خیابان ایرانشهر تهران آغاز شد. در سال ۱۳۳۴ وقتی دهخدا چشم از جهان فرو بست، سازمان لغت‌نامه‌ی او از خانه‌ی شخصی‌اش به دو اتاق در کنار عمارت مجلس در میدان بهارستان انتقال یافت. دهخدا وصیت کرده بود که پس از مرگش سرپرستی موسسه را دکتر محمد معین به عهده گیرد. او در وصیت‌نامه‌اش نوشت: «به ورثه‌ی خود وصیت می‌کم که تمام فیش‌های چاپ‌نشده‌ی لغت‌نامه را ظاهرا بیش از یک میلیون است از الف تا یاء نوشته شده و یقینا یک کلمه‌ی دیگر به آن نمی‌توان افزود، به عزیزترین دوستان من آقای معین بدهند که مثل سابق به چاپ برسد و این زحمتی است جانکاه که اقلا معادل نصف تالیف است.» (اطلاعات، ۱۰ تیر ۱۳۵۵) دکتر سید محمد دبیرسیاقی و دکتر سید جعفر شهیدی از جمله بزرگانی بودند که در ادامه‌ی راه دهخدا دکتر معین را یاری کردند. همچنین بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، جلال همایی، ذبیح‌الله صفا، سید جعفر شهیدی و بسیاری دیگر از شخصیت‌های ادبی دانشگاهی پیش و پس از درگذشت دهخدا جزو همراهان این پروژه‌ی عظیم بودند.
ساختمان موسسه در آذرماه ۱۳۳۶ بنابر مصوبه‌ی مجلس شورای ملی با بودجه‌ی پیش‌بینی‌شده به دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد و اعضای آن نیز در ساختمان نگارستان در میدان بهارستان مشغول به کار شدند. در سال ۱۳۵۳ شادروان دکتر محمود افشار، ساختمانی در محل موقوفات خود به این موسسه اهدا کرد. از سال ۱۳۸۳ اعضا و کارکنان موسسه در ساختمان بزرگی که توسط دانشگاه تهران در محل موقوفات دکتر محمود افشار ساخته شد استقرار یافتند و از سال ۱۳۸۶ به دلیل وحدت علمی، اداری و مکانی، موسسه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی در هم ادغام شدند و با تصویب هیات‌رئیسه‌ی دانشگاه تهران این دو نهاد تحت عنوان واحد موسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌الملی آموزش زبان فارسی به فعالیت خود ادامه دادند.
روایت مسعود برزین مشاور وقت دانشگاه تهران
مسعود برزین مشاور وقت دانشگاه تهران که اطلاعات جالبی از تالیف لغت‌نامه داشت، در تیرماه ۵۴ درباره‌ی نحوه‌ی تالیف و چاپ مجلدات مختلف لغت‌نامه‌ی دهخدا این‌طور روایت کرده است:
دهخدا چهل سال از عمر خویش را صرف تالیف لغت‌نامه کرد منتهی در سال‌های آخرِ عمر استاد دهخدا گروهی از فضلا و دانشمندان و استادان دانشگاه تهران با او همکاری کردند به این منظور که هرچه زودتر لغت‌نامه تالیف و منتشر شود. اولین جلد لغت‌نامه‌ی دهخدا در سال ۱۳۱۹ چاپ شد ولی بعد از واقعه‌ی سوم شهریور، مشکلات داخلی چاپ جلد دوم لغت‌نامه را پنج سال به تاخیر انداخت. بعد در بیست‌وپنجم دی‌ماه ۱۳۲۴ طرحی به پیشنهاد مرحوم دکتر عبدالحمید زنگنه نماینده‌ی وقت مجلس شورای ملی با امضای ۲۴ تن از نمایندگان به قید فوریت تقدیم مجلس گردید و ماده‌واحده‌ای به تصویب رسید که فرهنگ دهخدا در چاپخانه‌ی مجلس و به هزینه‌ی مجلس به چاپ رسد و در اسفند همان سال ماده‌واحده‌ی دیگری از طرف مجلس تصویب و بودجه‌ی چاپ فرهنگ دهخدا از محل صرفه‌جویی تعیین گردید. در آغاز کار، چاپخانه‌ی مجلس شورای ملی عهده‌دار چاپ لغت‌نامه بود بعدها سازمان لغت‌نامه به دانشگاه تهران منتقل گردید و از سال ۱۳۳۶ کلیه‌ی کارهای مربوط به فرهنگ دهخدا به عهده‌ی دانشگاه تهران گذاشته شد که از آن پس مرتبا تالیف و چاپ شده است… (اطلاعات، سه‌شنبه ۱۰ تیر ۱۳۵۴)
سه میلیون فیش
نحوه‌ی کار تالیف لغت‌نامه‌ی دهخدا به این ترتیب بود که در مرحله‌ی نخست پژوهش‌گران همه‌ی متون فارسی اعم از نثر یا نظم را مطالعه و علامت‌گذاری می‌کردند. آن‌ها همچنین متون غیرفارسی مربوط به زبان فارسی را نیز می‌خواندند و قسمت‌های لازم را به فارسی برمی‌گرداند.
مرحله‌ی دوم تهیه‌ی فیش یا برگه‌هایی کوچک بود که توسط دانشجویان انجام می‌گرفت. گفته می‌شد که تعداد این فیش‌ها به سه میلیون عدد رسید و همین نشان از عظمت کار داشت.
مرحله‌ی آخر تالیف لغت‌نامه بود از روی فیش‌ها به این معنی که برای هر لغت یا عنوان متنی تهیه و شواهدی ذکر می‌شد مثلا واژه‌ی «درود» نخستین بار در کتاب چه نویسنده‌ای آمده و چه معنایی داشته است و بعد از چند قرن کدام نویسنده همین لغت را با چه معنی و مفهوم جدیدی به کار برده است. در مورد اشعار نیز همین‌طور رفتار می‌شد.
مشخصات فیزیکی
مشخصات فیزیکی و وضعیت لغت‌نامه‌ی دهخدا در پایان تالیف آن این‌گونه بود:
فرهنگ دهخدا در مجموع ۴۰ مجلد است با بیش از ۲۶ هزار صفحه به قطع ۳۴ در ۲۱ سانتی‌متر و هر صفحه ۳ ستون با حروف ریز دارد. در این فرهنگ ۴۰۰ هزار عنوان هست البته این دایره‌المعارف به صورت الفباست و تعداد مجلدات از نظر صفحه با هم برابر نیستند مثلا حرف «ع» یا «غ» خیلی کوچک‌تر از حرف «الف» یا حرف «ب» است. دانشگاه تهران تالیف و چاپ این لغت‌نامه را یکی از بزرگ‌ترین خدمات و هدایای خود به ادب فارسی می‌داند. در طول این مدت طولانی که لغت‌نامه‌ی دهخدا به‌تدریج به چاپ می‌رسید مجلدات آن چه به صورت مبادله و چه به صورت فروشی به تعداد زیادی از کتابخانه‌های بزرگ دنیا و مراکز علمی و ادبی جهان فرستاده شد که اکنون در حدود ۷۷ کتابخانه در ۱۹ کشور جهان لغت‌نامه‌ی علامه‌ی کبیر مورد استفاده‌ی علاقه‌مندان است. (اطلاعات، ۱۰ تیر ۵۴)
چقدر خرج برداشت؟
درباره‌ی این‌که این بزرگ‌ترین واژه‌نامه‌ی فارسی چقدر خرج برداشت، روزنامه‌ی اطلاعات در دهم تیر ۱۳۵۴ در مطلبی به مناسبت پایان تالیف آن نوشت: «هزینه‌ی کل تالیف لغت‌نامه‌ی دهخدا کمتر از ۹ میلیون تومان در بیشتر از ربع قرن بوده است که از این مبلغ تا به حال ۲ میلیون تومان آن به صورت فروش لغت‌نامه بازگشت داشته و یک میلیون تومان آن صرف خرید کتاب و وسایل کار شده است. در حقیقت در طول این ۳۵ سال ۶ میلیون تومان برای حق تالیف، ترجمه و دستمزد پرداخت شده است.»
۲۵۹۵۷
