امام حسین (ع)، احیاگر اسلام در آسیای مرکزی و قفقاز است و اگر مسلمانان این منطقه، هویت دینی و اسلامی خود را حفظ کرده‌اند، بدون تردید به دلیل وجود امام حسین(ع) و عزاداری‌های ماه محرم است و بدرستی، امام حسین(ع) حجت مسلمانی مردم این دیار است.
در زمان سلطه شوروی و بخصوص در دوره حاکمیت کمونیسم، هر گونه تظاهر دینی ممنوع بود و رویکرد دین‌ستیزانه حکام کرملین که دین را افیون توده‌ها می‌دانستند، فرصت هر گونه بروز و ظهور اسلام را نابود کرده بود. در این دوره بسیاری از علمای اسلامی به قتل رسیدند، قرآن‌ها و کتب اسلامی سوزانده شد، هیچ نشریه اسلامی امکان نشر نیافت و تنها موضوعی که از حافظه مسلمانان زدوده نشد، یاد امام حسین (ع) و برپایی مراسم سوگواری در عزای اهل بیت پیامبر(ص) بود.
در این دوره که برگزاری برنامه‌ها و مراسم مذهبی ممنوع بود و مجازات‌های سنگینی را در پی داشت، شیعیان به‌صورت مخفیانه و در زیر زمین‌های منازل مسکونی خود، مراسم ویژه ماه محرم را برپا می‌داشتند و در کنار ذکر نام امام حسین(ع)، از معارف اسلامی نیز سخن گفته و نماز برپا می‌داشتند. به‌طور طبیعی این مراسم، باعث احیای دین و معرفی اسلام در میان جوانان و ترویج فرهنگ تشیع می‌شد.
یک بار در عاشورای 1375 به سمرقند رفتم و از نزدیک شاهد عزادارانی بودم که همه سیاهپوش به صورت دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در خیابان‌های این شهر به راه افتاده و عزاداری می‌کردند. نوای «شاه حسین»، «واحسین» در همه جا شنیده می‌شد و شیعیان در سوگ شهید کربلا گریبان چاک می‌کردند. پس از عزاداری به گورستان بزرگ محله پنجاب رفتم. در آنجا مقبره‌ای قرار داشت که مورد احترام مردم بود، وقتی علت را پرسیدم، گفتند صاحب این قبر یک روحانی عراقی است که در دوران شوروی از کربلا به سمرقند آمده و مخفیانه با برپایی مجالس حسینی به آموزش معارف اسلامی می‌پرداخته است. شیخ محمدعلی، روحانی پیر محله پنجاب معتقد بود صاحب قبر با یاد امام حسین (ع)، اسلام را در این دیار احیا کرده و دین ما از برکت نام امام حسین (ع) است. هنوز هم به یاد قدیم در روز اول محرم، سخنرانان داستان‌هایی از روزگار پیامبر اسلام (ص) و خانواده او حکایت کرده و پس از نثار صلواتی بر پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان به آموزش معارف اسلامی و قرآنی می‌پردازند.
در جمهوری آذربایجان هم با حضور در مجالس عزای محرم، شاهد احیای اسلام در زیر لوای پرچم حسینی بودم. در دوره استیلای کمونیسم بر جمهوری آذربایجان، برگزاری این قبیل برنامه‌ها و مراسم مذهبی ممنوع بود و مجازات‌های سنگینی را درپی داشت، اما دینداران این سرزمین با برپایی مجالس عزاداری، اسلام را حفظ کرده و رونق دادند. استقلال جمهوری آذربایجان در سال 1991 موجب شد مردم با حضور دوباره در مساجد و حسینیه‌ها علاقه قلبی خود را به خاندان رسالت نشان دهند و این از برکت وجود حسین بن علی(ع) بود.
در ترکمنستان، ایام محرم و بویژه روز عاشورا از اهمیت خاصی نزد مسلمانان و بخصوص شیعیان برخوردار است. ماه محرم در زبان ترکمنی با نام «عاشورا آیی/ ماه عاشورا» شناخته می‌شود و مردم این کشور همه ساله در روز عاشورا با تجمع در مساجد این کشور نذری می‌دهند. نکته حائز اهمیت این است که مردم اهل سنت و شیعه ترکمنستان همواره در آیین‌های یکدیگر شرکت کرده و در بین آنها بحث اختلاف مذهبی پررنگ نیست.
در قزاقستان جمعیت شیعیان را مهاجران افغان و آذری تشکیل داده و تعداد شیعیان بومی اندک است، اما مراسم ایام ماه محرم از بارزترین و گسترده‌ترین آیین‌های مسلمانان است. وضعیت شیعیان قرقیزستان به دلیل فضای نسبتا باز سیاسی در این کشور بهتر از سایر کشورهای آسیای مرکزی است. جمعیت شیعیان قرقیزستان از اتباع آذری، افغانی، تاجیکی، پاکستانی و ایرانی تشکیل می‌شود و همه در محل سکونت خود به عزاداری برای سیدالشهداء(ع) می‌پردازند.
در ادبیات شفاهی مردم مسلمان آسیای مرکزی اشعار فراوان، مرثیه‌ها، قصیده، غزل، رباعی، قطعه، بیت، فرد، مثنوی و دوبیتی‌های فراوان مشاهده می‌شود که از شناخت و آشنایی عمیق سرایندگان آن از فلسفه شهادت حضرت امام حسین(ع) خبر می‌دهد. این اشعار که به اشکال مختلف در ادبیات مکتوب نیز جای گرفته از درک عمیق و آگاهانه مولفان آنها خبر می‌دهد.
نوحه‌خوانی مرثیه‌سرایی، زنجیرزنی، سینه‌زنی، قربانی کردن، گستردن سفره احسان، پخش خرما و نذورات دیگر و گریه بر مصائب اهل بیت(ع) ازجمله برنامه‌های ماه محرم در این جمهوری است. سبک عزاداری و نوع اشعار و مرثیه‌ها، شباهت زیادی با عزاداری مرسوم در ایران بویژه مناطق آذری‌نشین دارد.
اگر وهب، آن جوان مسیحی در فیلم «روز واقعه» همه مسلمانی خود را حسین بن علی دانست، پس پربیراه نیست اگر گفته شود، حجت مسلمانی مردم آسیای مرکزی و قفقاز نیز حسین بن علی(ع) است .
۵۷۵۷
