دیدار رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در شهر سوچی، نقطه عطفی در روابط ترکیه و روسیه در دوران جنگ اوکراین است. چرا که اردوغان تاکنون، بارها تلاش کرده خود را همچون رهبر قدرتمندی معرفی کند که با استفاده از تجربه دیپلماتیک و با تکیه بر روابط حسنه، مجوز صدور غلات از دریای سیاه به بازارهای جهانی را از پوتین می‌گیرد و مانع از بروز بحران غذایی می‌شود.
این بار نیز اردوغان با چنین دستور کاری به سوچی رفته بود و رسانه‌های وابسته به اتاق فکر حزب حاکم ترکیه، با ادبیاتی سرشار از غلو، اعلام کرده بودند که چشم بازارهای جهانی غذا به سوچی دوخته شده و اردوغان یگانه امید کشورهای جهان، برای انتقال غلات است. اما ولادمیر پوتین رئیس جمهور روسیه؛ آشکارا اعلام کرد که قصدی برای گشودن گذرگاه دریای سیاه ندارد و این پیشنهاد ترکیه را نمی‌پذیرد. این گزارش، به بررسی این موضوع می‌پردازد که چرا پوتین با وجود همکاری مستمر با ترکیه در برخی حوزه‌ها، زیر بار همه درخواست‌ها و شروط اردوغان نمی‌رود و چه نوع الگوی خاصی برای همکاری و تعامل با ترکیه دارد.
وقتی که پوتین، شرط گذاشت
توافقنامه غلات در ژوئیه ۲۰۲۲ در استانبول در نتیجه تلاش‌های دیپلماتیک تیم اردوغان امضا شد. بیش از ۳۰ میلیون تن غله در فرآیندی که زیرنظارت سازمان ملل انجام شد، از دریای سیاه گذشت. این قرارداد در ۱۷ ژوئیه گذشته منقضی شد. روسیه اعلام کرد به این دلیل که بازیگران غربی به وعده‌های خود عمل نکردند و انتظارات مسکو در توافقنامه غلات را برآورده نکردند، عملیات آزادسازی صادرات را تمدید نمی‌کند.
رئیس جمهور ترکیه و وزیر وقت امور خارجه یعنی مولود چاووش اوغلو، بارها در محافل جهانی؛ اعلام کردند که این موفقیت دیپلماتیک، نشان دهنده نقش مهم ترکیه درمعادلات جهانی است. به عبارتی دیگر، ترکیه استفاده از اعتبار میانجیگری انتقال غلات را به یک شعار تکراری تبدیل کرد و اعتماد به نفس کاذبی در آنکارا شکل گرفت. اما روسیه با وجود میانجیگری و تلاش اردوغان و هاکان فیدان در دو هفته گذشته، زیر بار تمدید توافقنامه نرفت. قبل از دیدار سوچی، رسانه‌های ترکیه اعلام کرده بودند که تلاش دیپلماتیک اردوغان و تیم او به زودی نتیجه می‌دهد و یک بار دیگر گذرگاه غلات دریای سیاه به روی تردد کشتی‌ها گشوده می‌شود، اما چنین توافقی حاصل نشد.
ولادمیر پوتین اعلام کرد که در توافقنامه قبلی که با میانجی گری اردوغان و حضور دبیرکل سازمان ملل در استانبول امضا شده بود، به شکلی فریبکارانه با روسیه برخورد شده و غلاتی که از دریای سیاه بیرون رفته، برخلاف ادعای از قبل اعلام شده، نه به کشورهای فقیر؛ بلکه به دست کشورهای غنی رسیده و تنها ۳ درصد از همه آن محوله‌های چند میلیون تنی، نصیب کشورهای کم درآمد شده است. پوتین همچنین اعلام کرد که حاضر است به شکل ویژه با همکاری ترکیه و قطر، برای شش کشور آفریقایی غلات بفرستد اما در مورد دیگر کشورها، تنها زمانی توافقنامه را تمدید می‌کند که تحریم‌های مالی وضع شده علیه روسیه، برداشته شوند.
فهمی کورو از تحلیلگران مشهور ترکیه که روزگاری در تیم اردوغان بود و حالا از منتقدین او به شمار می‌رود، با اشاره به تاریخچه دیدارهای قبلی، به این اشاره کرده که این بار نوبت پوتین بوده که به آنکارا سفر کند. اما رئیس جمهور روسیه چنین کاری نکرده و اردوغان ناچار شده برای بیان درخواست‌هایش، به روسیه برود؛ آن هم نه به پایتخت بلکه به شهر ساحلی سوچی. کورو می‌گوید؛ اردوغان با این توجیه که اقدام او برای تأمین غلات یک گام ایثارگرانه است که می‌تواند کنار نهادن برخی پروتکل‌ها را توجیه کند نزد پوتین رفت. اما نتیجه نگرفت. او در مورد نگرش روسیه به موضوع گذرگاه غلات نوشته است: «ممکن است مساله غلات، یک موضوع اقتصادی برای سازمان ملل و کشورهای مختلف باشد، اما از نظر روسیه، یک ابزار استراتژیک و یک سلاح دیپلماتیک است. پوتین پس از دیدار با اردوغان، از این سلاح استفاده کرده و اعلام کرد تا زمانی که تحریم‌ها برداشته نشود، خبری از غلات نیست».
مدحت چلیک پالا از دیگر تحلیلگران ترکیه نیز نوشته است: «آیا در روابط ترکیه – روسیه دوران سرما فرا رسیده است؟ روابط آنکارا – مسکو تحت تأثیر و فشار شدید تعدادی از مسائل سیاسی و امنیتی منطقه‌ای و جهانی قرار گرفته است که بزرگ‌تر و اساسی‌تر از روابط دوجانبه است. همراهی درخشان ترکیه و روسیه مبتنی بر روابط اقتصادی- تجاری که فضای مثبت جهانی در دوره قبل زمینه مساعدی را برای آن فراهم کرده بود، به سرعت در حال ضعیف شدن است.» این تحلیلگر ترک، در ادامه می‌افزاید: «تردیدهایی در مورد ترکیه وجود دارد. باید دید، آیا آنکارا قادر خواهد بود در مواجهه با طولانی شدن جنگ و افزایش تحریم‌های غرب علیه روسیه، نگرش متعادل و عملگرایانه خود را حفظ کند؟ فراموش نکنیم به هر حال، از نظر مسکو، آنکارا یک بازیگر غربی و عضو ناتو است».
یکی از ابعاد مهم روابط ترکیه – روسیه، برخی تناقض‌های سیاسی امنیتی است که باعث شده مقامات کرملین، اعتماد چندانی به مواضع سیاسی ترکیه نداشته باشند و به این جمع بندی برسند که بسیاری از تلاش‌های تیم اردوغان برای توسعه رابطه با روسیه، انگیزه مالی و ماهیت گذار و تاکتیکی دارد. به عنوان مثال، کرملین به خوبی به این واقعیت واقف است که ترکیه، در برابر فشارهای وزارت خزانه داری آمریکا کوتاه آمده و با تحریم‌های مالی غرب علیه روسیه همراهی کرده است. از این گذشته، اقدام ترکیه در صدور پهپادهای مسلح بیرقدار به اوکراین، رفتاری است که نه با دوستی و نه با بیطرفی جنگی، انطباق ندارد!
اختلافات ترکیه و روسیه در پرونده‌های منطقه‌ای
قبل از سفر اردوغان به سوچی، هاکان فیدان وزیر امور خارجه؛ اول به اوکراین رفت و سپس برای نخستین بار در قامت وزیر امور خارجه؛ بین ۳۱ اوت تا ۱ سپتامبر به مسکو رفت. فیدان علاوه بر همتای خود سرگئی لاوروف با سرگئی شویگو وزیر دفاع روسیه نیز دیدار کرد. آن سفر نشان داد که پرونده‌های سیاسی – امنیتی فراوانی بین مسکو و آنکارا وجود دارند که در مورد آنها اختلاف نظر جدی در جریان است؛ از جمله لیبی و سوریه.
در آخرین مورد در بحث روابط منطقه‌ای، لاوروف یک بار دیگر همتای ترک خود را تشویق کرده که عادی سازی روابط آنکارا – دمشق در دستور کار قرار بگیرد و ترکیه و سوریه به توافقنامه آدانا بازگردند که حاوی نکات ارزشمندی در مورد همکاری امنیتی مشترک است. اما ترکیه، همچنان که از قبل و در جریان روند مذاکرات آستانه، در مورد تعیین تکلیف افراطی‌های ادلب کوتاهی کرد، درباره به جاآوردن شرایط بشار اسد رئیس جمهور سوریه نیز کوتاهی کرده و حاضر نشده نیروهای نظامی خود را از خاک کشور همسایه خارج کند.
آینده روابط اقتصادی ترکیه – روسیه
روابط تجاری ترکیه و روسیه در سال ۲۰۲۲ میلادی به اوج رسید. حجم تجارت دوجانبه که در سال ۲۰۲۱ به ۳۴ میلیارد دلار رسیده بود، با رشدی بالا در سال ۲۰۲۲ به ۶۸ میلیارد دلار افزایش یافت. البته در این میان لازم است از یاد نبریم که تراز مالی به شدت به نفع روسیه بوده و واردات ترکیه از روسیه به حدود ۶۰ میلیارد دلار رسید و صادرکنندگان ترک؛ تنها ۷ میلیارد دلار به روسیه کالا فرستادند. چنین چیزی نشان دهنده این واقعیت است که ترکیه، یکی از مهمترین بازارهای انرژی روسیه است. هدفگذاری افزایش مبادلات به سطح ۱۰۰ میلیارد دلار که دو طرف ۱۰ سال پیش تعیین کرده بودند، رویایی دور به نظر نمی‌رسد. ولی در حال حاضر، ترکیه برای تجارت با روسیه مشکلاتی دارد. با توجه به تحریم‌های تجاری علیه روسیه، نظارت دقیقی بر روی اقدامات تجارت خارجی ترکیه وجود دارد و آنکارا به طور مداوم، در برابر هشدار و تهدید مالی آمریکا و اتحادیه اروپا قرار دارد.
مرور سخنان اردوغان در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با پوتین در شهر سوچی، اثبات کننده این واقعیت است که ترکیه به شکلی عملگرایانه به دنبال استفاده از مزایای اقتصادی ارتباط با روسیه است و در حوزه‌هایی همچون گاز طبیعی، انرژی هسته‌ای، گردشگری، فعالیت پیمانکاران ترک و برخی همکاری‌های دفاعی و امنیتی، از دانش و تجارب روسیه بهره می‌برد اما در همه پرونده‌های منطقه‌ای از جمله دریای سیاه و اوکراین، از منظر رویکرد سیاسی و دفاعی کلان، در کنار آمریکا و دیگر اعضای ناتو است.
